Caillebotte’s misschien wel bekendste schilderij is veel minder groot dan ik me had voorgesteld. Op reproducties lijkt ‘Les raboteurs de parquet’, de parketschavers, zo groot door het hoge standpunt vanwaar je neerkijkt op de drie figuren die, op hun knieën, de lange houten vloerplanken afschaven. Zon schijnt in de lege kamer naar binnen, het moet er warm zijn want de mannen hebben hun hemd uitgetrokken, Caillebotte schildert ze in actie als waren zij antieke helden op een historiestuk. Maar dat mocht niet helpen, de jury van de officiële Parijse Salon van 1875 weigert het doek: te vulgair, te realistisch en op een wel erg ongewone manier gezien. Eerlijke arbeid in de natuur en maaiers op het veld konden hen bekoren, maar arbeiders aan het werk in de stad, en dan nog wel halfnaakt: dat was voor die tijd onaanvaardbaar.
Van dat gedurfde perspectief zeg je nu dat hij het schilderde met een fotografische blik: werkende mannen op het streeppatroon van de evenwijdig lopende vloerdelen in die kamer met geopende luiken, waarachter door de gekrulde balustrade vaag iets van de stad is te zien. Gustave Caillebotte woonde in zo’n groot appartement aan de pas aangelegde boulevards van Parijs. Zijn familie was zeer welgesteld; hij kon het zich permitteren de onderwerpen te schilderen die hem boeiden: vrolijk uitgaande mensen in de cafés en theaters, beelden van het steeds levendiger nieuwe wijken van de stad. Net als de impressionisten was hij gefascineerd door het mondaine grote-stadsleven en net als zijn schildersvrienden wilde hij de voorbijgaande momenten daarvan vastleggen. Maar anders dan Pissarro en Monet schilderde hij realistischer, en minder vluchtig, trouw aan zijn academische training. Schrijver Emile Zola, verdediger van de impressionisten, vond dat zijn gedetailleerde weergave te veel weg had van een foto: ‘dat maakt Caillebotte’s schilderijen bourgeois’. Fotografie werd in die tijd absoluut nog niet als kunst gezien.
Vrije manier van zien •
Caillebotte studeerde af in de rechten, maar er was zo veel meer dat hem interesseerde; in 1873 begon hij aan de kunstacademie, en raakte bevriend met Degas, Monet en andere schilders. Hij leek wat teruggetrokken, maar werd een trouwe vriend voor de impressionisten, steunde hen financieel, organiseerde tentoonstellingen en kocht hun werk. Jarenlang was hij voornamelijk bekend als hun mecenas. Zijn verzameling impressionisten vormt nu de basis van de collectie van het Musée d’Orsay.
Tegenover de parketschavers hangt ‘Vue prise a travers du balcon’, de Caillebotte uit het Van Gogh Museum, mijn favoriete Caillebotte. De blik wordt nu helemaal getrokken naar het gekrulde hekwerk van het stadsbalkonnetje. Of je vanuit je stoel in de kamer een telelens richt op de balustrade, een groen blad van een balkonplant in de hoek van het beeld, en tussen de spijlen door zie je beneden op straat een paardenkoetsje langsrijden. Een vrije manier van zien, wellicht beïnvloed door de fotografie, al waren er, halverwege de negentiende eeuw, nog geen tele- en groothoeklenzen.
Het is niet bekend of Caillebotte zelf fotografeerde, zoals de schilder Degas, die geïnspireerd door foto’s zijn balletdanseresjes schilderde. Eadweard Muybridge’s opeenvolgende momentopnamen van bewegende mensen en dieren waren enorm populair. Alle stadia van beweging kon je zo volgen, en achter elkaar geprojecteerd kwamen die beelden tot leven, als in een film. Caillebotte heeft dat zeker ook bestudeerd, en hij verzamelde fotografie, maar zijn collectie is verdwenen. In zijn latere schilderijen zie je hoe hij zijn figuren midden in hun loopbeweging schildert. Vele tekeningen en voorstudies maakte hij voor het schilderij van de nieuwe Pont de l’ Europe, door het perspectief en dramatisch ritme van de ijzeren balken lijkt de spoorbrug extreem lang, vanuit het centrum in de verte naderen goedgeklede wandelaars. Als op veel van Caillebotte’s schilderijen staat heel vlakbij een man die het beeld uit kijkt; door de reling van de brug kijkt hij naar de treinen beneden op het spoor.
Stereofotografie •
Eén zaal in het Gemeentemuseum is helemaal ingericht met fotografie uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Straatbeelden uit het Parijs van toen, in stereofotografie, 3D noemen we dat nu; twee opnamen naast elkaar gemaakt, onze ogen zien de beelden afzonderlijk en de hersenen voegen dat samen tot één beeld met een diepte die je als zeer levendig ervaart. Fascinerend die negentiende-eeuwse stad te zien, minstens zo spannend nu voor ons als het voor mensen in die tijd moet zijn geweest. In de museumzaal bekijken wij Parijs door lenzen in de wand, toen keek men in een prachtige houten zuil met de kijkgaten op ooghoogte, zoals er hier een staat. Van mooie dames op de boulevard of in het theater werden ook in het geheim ‘snapshots’ gemaakt; een nonchalant flanerende dandy droeg een verborgen camera eenvoudig verstopt onder zijn overhemd. In de vitrine staat er zo een, onschuldig plat rond als een medaillon, een wijzertje geeft aan: foto 1, 2, 3, 4… daarboven het lensje dat precies in een knoopsgat past.
Fotografische vertaling •
Zijn manier van kijken lijkt beïnvloed door de fotografie, maar inzoomen met de camera was toen nog niet mogelijk. De impressionistische schilders schilderden al ‘momentopnamen’, beweging en vluchtige indrukken lang voordat dit fotografisch mogelijk was. En pas tientallen jaren later, in het begin van de twintigste eeuw, maakten avant-garde fotografen als Man Ray, László Moholy-Nagy, Atget en Kertész gebruik van het vervreemdend effect van beeldafsnijdingen, bovenaanzichten en mooie onscherptes zoals we die kennen uit de schilderkunst. Naast Caillebotte’s ‘Zicht door een balustrade’ uit 1880 hangt ‘Marseille’, een gelatine-zilverdruk van Moholy-Nagy uit 1928: een stadsbeeld gefotografeerd door het krullerige hekwerk van een balcon. Bijna een fotografische vertaling van Caillebotte’s schilderij.
Op deze tentoonstelling zijn meer schitterende voorbeelden van de wisselwerking van fotografie en schilderkunst, kijk naar de het natte plaveisel van de straatstenen door Wols gefotografeerd in de jaren dertig van de vorige eeuw, naar de Parijse straatbeelden van Brassaï. Thema’s die Gustave Caillebotte uitwerkte in dat andere van hem bekende grote schilderij: Parijs. Een regenachtige dag, uit 1877. Hier in het Gemeentemuseum is het te zien op een ander kunstwerk: een grote foto uit de serie museumzalen van de Duitse fotograaf Thomas Struth, die het schilderij met de Parijse flaneurs in het Art Institute of Chicago middenin het wijde perspectief fotografeerde. Mooi voorbeeld van wisselwerking: fotografisch schilderij op een foto.
Gustave Caillebotte. Een impressionist en de fotografie.
Gemeentemuseum Den Haag, t/m 20-5-2013