Foto inspiratie
Een beschouwing van een bevlogen fotograaf uit de vorige eeuw

Er zijn vele beroemde fotografen die ik in het kader van dit artikel nader zou kunnen beschouwen, maar daarover is in de regel al veel geschreven. Het internet staat er vol van, en herhaling van veel bekende zaken acht ik weinig zinvol. Daarom presenteer ik een in Nederland wat minder bekende, maar zeer bedreven en bevlogen fotograaf (en cineast !) uit het voormalige Tsjecho-Slowakije: Karol Plicka. Zijn blik op de wereld, vervat in prachtige, diepgaande, melancholische, bevestigende en soms zelfs dramatische beelden, is ook nu, in deze snelle digitale tijd, een inspiratiebron voor menig toegewijd fotograaf.

Overigens, voor degenen die Tsjechië (in het bijzonder de hoofdstad Praag) of Slowakije wel eens hebben bezocht, zal de naam van deze fotograaf wellicht toch bekend voorkomen. In deze landen was (en is hij nog steeds sinds zijn dood) een gevierd man, en als je bijvoorbeeld in Praag wel een snuffelt in een van de vele boekwinkeltjes, vindt je ongetwijfeld boeken met zijn fotowerk. Net als van de beroemde Praagse fotograaf Josef Sudek (zijn werk heeft zelfs wereldfaam), worden van Karol Plicka nog vaak foto's – meestal in de vorm van reproducties – te koop aangeboden, met name in Tsjechië en Slowakije. Vooral de afbeeldingen van de majestueuze klassieke stadsgezichten van Praag, en de landschapsfoto's van de Hoge Tatra verkopen goed.

Wie was Karol Plicka •

Karol Plicka werd geboren uit Tsjechische ouders in Wenen, en bracht daar zijn jeugd door alsmede in Česká Třebová. Na zijn afstuderen aan de lerarenopleiding in Hradec Králové, studeerde hij viool en muziektheorie in Praag en Berlijn. Zijn vroege interesse in muziek leidde tot het oprichten verschillende koren. Hij had in dat kader ook bijzondere interesse voor het verzamelen van de Slowaakse volksliederen. Dit contact met klassieke volksculturen, leidde tot het vastleggen daarvan op foto en film. Zijn etnografische werken omvatten meer dan 22.000 foto's en 30 kilometer filmmateriaal. Vooral Slowakije had zijn bijzondere interesse.

Hij ging op zijn reizen gebruik maken van de foto- en filmcamera vanaf de late jaren 1920. Hij maakte zijn eerste films in 1928 (Za Slovenským ludom) en in 1929 (Po horách, po dolách). En niet zonder succes; de laatste kreeg een gouden medaille op het eerste Venice International Film Festival, gehouden in 1932.
In datzelfde jaar raakte hij bevriend met de fotograaf en filmmaker Alexandr Hackenschmied (die beschouwd wordt als een magnum opus van de Tsjechoslowaakse documentaire film). Deze vriendschap en samenwerking is voor Karol Plicka van grote betekenis geweest voor zijn beeldend inzicht. Geleidelijk nam hij afstand van de muziek, en richtte zich steeds meer op film en fotografie. Hij werkte onder meer als expert assistent in de productie van Slowaakse- en Sovjet-films. In 1938 gaf hij cursussen fotografie en cinematografie aan de School voor Toegepaste Kunsten in Bratislava. Dit was tevens de eerste aanzet voor een filmopleiding in Tsjecho-Slowakije. Later, in 1946, was hij medeoprichter van de Film en TV School van de Academy of Performing Arts in Praag (FAMU), waarvan hij de eerste decaan was.

In 1950 nam Plicka afstand van de FAMU vanwege gezondheidsproblemen, en wijdde zich vanaf dat moment vooral aan landschap en architectuurfotografie. Zijn fotografische (en etnografische) werk werd gepubliceerd in vele boeken en werd zeer gewaardeerd door het publiek als ook door deskundigen. In zijn boeken, zoals die nu nog te vinden zijn (en ook herdrukt worden), richtte hij zich op het vastleggen van volkstradities, landschap (vooral het Slowaakse landschap), en diverse steden – in het bijzonder de stad Praag.

Een typische Karol Plicka foto van Praag 

Globaal kun je stellen dat zijn fotografische interesse uitging naar Praag, Moravië, centraal Slowakije en het Tatra gebergte. Bij de stadsimpressies (niet alleen Praag, maar ook andere steden) legde hij ook veel interieurs en details vast, waaronder beeldhouwwerken in kerken. In Moravië en in het Tatra gebergte fotografeerde hij vooral landschappen. Deze landschappen zijn veelal majestueus en krachtig weergegeven (hier zie ik een parallel met zijn Amerikaanse tijdgenoot Ansel Adams, beroemd vanwege zijn grootse landschappen, en die – heel bijzonder – net als Plicka een muzikale vooropleiding had genoten).
Midden Slowakije was zijn meest geliefde landsdeel om te fotograferen. Hier fotografeerde hij zo ongeveer alles uit zijn oeuvre: landschappen, (boeren) mensen, steden, dorpen, kunst en folkloristische gebruiken en feesten.

Dit laatste verklaart mede waarom hij in Slowakije bovengemiddeld wordt vereerd, aldaar is begraven (hij overleed in 1987 in Praag, maar werd begraven in de Slowaakse stad Martin), en in 1988 een museum gewijd aan zijn werk is geopend in het Slowaakse dorpje Blatnica. Professor Plicka (zo werd hij aangesproken) ontving voor zijn verdiensten in de nationale cultuur vele hoge onderscheidingen. Het genoemde museum bevat een groot deel van de door hem verzamelde etnografische zaken (liederen, muziek, sprookjes, enz.). En voor wat betreft de fotografie en film heeft hij tienduizenden negatieven, fotoalbums, en etnografische films achtergelaten.

Techniek •

Ik beperk me hierbij tot de fotocamera's die Karol Plicka gebruikte. Voor zover bekend fotografeerde hij niet met kleinbeeldcamera's, maar met midden- en grootbeeldcamera's. Zijn meest geliefde middenformaat camera was de (Oost-Duitse) Pentacon Six. Bij veel foto's en films over het werk van Plicka, zie je hem vooral met deze camera afgebeeld staan. Een fraaie 6 x 6 camera met verwisselbare lenzen en verwisselbare zoekersystemen; in die tijd zeer spraakmakend. Alhoewel deze camera naar onze huidige inzichten Spartaans was, kon je hem toch alleszins soepel en vooral snel, bijna net als een kleinbeeldcamera, inzetten. Deze camera gebruikte hij dan ook veel voor het vastleggen van de (boeren) mensen en de folklore. Op deze wijze, met een groot negatief (met hoog oplossend vermogen), kon hij spontaan maar ook met een technische perfectie fotograferen.

Voor de stadsgezichten en landschappen maakte hij gebruik van grootbeeldcamera's. In het landschap gebruikte hij graag een loopbodemcamera, terwijl hij in de steden vooral een technische camera gebruikte (vooral voor het preventief corrigeren van convergerende lijnen van de gebouwen).
De forse negatieven (9 x 12 cm, 4 x 5 inch waren gebruikelijke maten) hadden een nog groter oplossend vermogen dan de middenformaat negatieven, en de fraaie plasticiteit is goed te zien bij zijn foto's van steden en landschappen.

Een andere fotocamera waarmee Plicka soms werd gesignaleerd, was de Tsjechische Flexaret, een tweeogige reflexcamera.

Hij fotografeerde vooral in zwart-wit, maar vanaf de midden jaren '70 heeft hij ook fraaie kleurenfoto's gemaakt (vooral van Praag). De films en andere fotochemische producten waren voorhanden in zijn eigen land (voor wat betreft de zwart-wit films het alleszins gewaardeerde merk Foma, dat nu nog steeds - ondanks de grote digitale concurrentie - uitstekende films, afdrukpapieren en chemicaliën produceert).

Het is moeilijk om zijn werk, alsmede techniekbeheersing, te vergelijken met die van andere fotografen. Maar voor wat betreft zijn landschappen noem ik toch weer zijn Amerikaanse tijdgenoot Ansel Adams. Misschien zit het verschil daarin, dat de foto's van Ansel Adams met veel gevoel voor drama, vooral een bevestigend karakter hadden, terwijl de landschappen van Karol Plicka, eveneens met veel drama, meer romantisch en melancholisch zijn. Maar van beide heren zou ik waar wat graag een originele print aan mijn muur willen hangen.
Voor wat betreft de stadsgezichten zou ik een parallel willen trekken met Andreas Feininger. De majestueuze stadsgezichten van New York van deze Amerikaan zouden in één expositieruimte kunnen hangen met de stadsgezichten van Praag van Karol Plicka. Maar wellicht dat ook hier het verschil tussen de Amerikaan (zakelijk, wat kille weergave) en de Midden Europeaan (romantisch, melancholisch) goed zichtbaar is.

Indrukwekkend shot van de Hoge Tatra 

Praag •

De fotografische carrière van Karol Plicka is in deze (nog altijd) zeer fotogenieke stad ontstaan. Zijn eerste grote project, waarvan ook een boek is verschenen, droeg de titel "Praag in de fotografie". Daarbij streefde hij naar nieuwe artistieke waarden, door o.a. het innemen van specifieke standpunten. Tevens ontdekte hij met dit project vele onbekende maar zeer fotogenieke hoeken van de stad. (Ook heden ten dage kan de fotograaf nog tal van bijzondere fotogenieke hoekjes in Praag vinden). Zijn fotografische studies van Praag vormde aansluitend de basis voor zijn film "het barokke Praag".
Plicka keert gedurende zijn leven regelmatig terug naar Praag voor nieuwe fotografische- en film uitdagingen.

Twee voorbeelden van interieurs, zoals Karol Plicka dat graag vastlegde 

De Tatra •

De meest indrukwekkende landschapsfoto's (althans, naar de smaak van de schrijver van dit artikel) maakte Karol Plicka in dit schitterende en ongerepte hooggebergte. Net als de eerder genoemde Amerikaan Ansel Adams begaf hij zich voor de beste standpunten ver buiten de gebaande wegen. Zoveel mogelijk per auto, maar uiteindelijk heeft hij met de (loodzware) foto-uitrusting ook veel te voet afgelegd. Een loopbodemcamera is een volumineus en zwaar geheel, en het gewicht en volume aan vlakfilms, als ook een belichtingsmeter moet niet worden onderschat. En tenslotte maakte hij op zulke locaties standaard gebruik van een solide (houten) statief. Op foto's waar hij met de loopbodemcamera aan het werk is, gebruikt hij hetzelfde statief als voor de filmcamera. Ofschoon er niet veel over bekend is, is hij naar verluid wel begeleid door een assistent; geen overbodige luxe !
Karol Plicka kon alleen maar dromen van de mogelijkheden en kwaliteiten van de huidige digitale camera's, tot en met de mogelijkheid van shake reduction aan toe.
Voor een het verkrijgen van een stoer en dramatisch effect, gebruikte Plicka in het landschap graag een korte telelens, soms ook een langere. In die tijd was dat vrij gebruikelijk; een groothoeklens was toen not done bij landschapsfotografie (tegenwoordig is dat inzicht volledig veranderd).

Twee foto's van de Hoge Tatra, gemaakt op moeilijk bereikbare plaatsen 

Centraal Slowakije •

Zoals hiervoor gemeld had Karol Plicka een bijzonder band met Slowakije, en dan vooral het centrale deel van dit land. Het is voor hem een bonte mix van folklore, lieflijke en dramatische landschappen, verstilde boerendorpen, fraaie oude steden. Met name in dit middendeel van Slowakije maakt hij veel portretten en groepsfoto's van de (boeren) bevolking, waaronder ook veel kinderen. Meestal in klederdracht. Klederdracht stond voor Plicka, zoals hij toelichtte in menig interview, gelijk aan kunstwerken. De lokale bevolking was in zijn beginjaren van de fotografie, vóór de Tweede Wereldoorlog, nauwelijks bekend en vertrouwd met foto- en filmcamera's, maar hij wist met respect en oprechte interesse voor de lokale gebruiken de mensen over te halen om voor de camera te poseren. In diverse oude tv documentaires over zijn werk (te zien op YouTube) is te zien hoe hij dit aanpakt.
Behalve voor foto's heeft dit landsdeel, globaal ten noordoosten van de stad Banská Bystrica, ook een belangrijke rol gespeeld in een spraakmakende film van Karol Plicka, met als titel “De aarde zingt". Film heeft een minstens zo belangrijke rol gespeeld in de beeldende vorming van Plicka, en mogelijk is zijn voorliefde voor Slowakije mede bepaald doordat zijn allereerste film daarover ging, met als titel “Za slovenským ľudom” oftewel "Voor het Slowaakse volk". Het landschap in combinatie met de dorpen, steden en bewoners beschouwt en beredeneert hij als één groot schilderspalet.

Impressies van centraal Slowakije 

Foto reportage of stilering? •

Deze vraag is meermaals aan Karol Plicka voorgelegd. Naar zijn zeggen is zijn fotowerk een artistieke weergave van de werkelijkheid; de mooie realiteit zoals hij die aantrof op zijn reizen. Hij voegde daar nadrukkelijk aan toe dat dit alleen mogelijk is als je kunt doordringen tot de kern (van de natuur, cultuur en folklore) en die volledig kunt begrijpen. En vervolgens ieder beeld nauwkeurig kadreren en componeren.

Inspiratie •

Na deze duik in het verleden, bij het beschouwen van de werkwijze van deze bevlogen en ambachtelijke fotograaf, dient zich de vraag aan wat wij daarvan in het digitale tijdperk nog kunnen leren.

• Om te beginnen is het voor een goede foto, waarmee je daadwerkelijk wat wilt zeggen, van belang dat je je moet verdiepen in het onderwerp. Soms is enig vooronderzoek verdienstelijk. Ondanks de technisch flitsend snelle werkwijze, die we thans heel gewoon vinden, is dat een werkwijze die nog niets aan waarde heeft ingeboet. En heb je eenmaal dat voorwerk gedaan, dan kun je alsnog met alle moderne middelen en gemakken de foto's maken.
• Gebruik waar dat kan een statief. Karol Plicka sjouwde zich een breuk, maar veel van zijn foto's vereisten simpelweg een goed statief. Ook dat is hetzelfde gebleven. Ondanks het feit dat je tegenwoordig met hoge gevoeligheden en de mogelijkheid van shake reduction veel langer uit de hand kunt blijven fotograferen, is het werken bij een lage gevoeligheid – vooral bij landschappen – uiterst verdienstelijk (want: dat is niet alleen goed voor lage ruis, maar vooral ook – wat vaak wordt vergeten – voor een veel beter dynamisch vermogen). En waar de oude meesters moesten sjouwen met houten driepoten, zijn er tegenwoordig in ieder geval tal van goede en lichtgewicht (reis)statieven te krijgen.
• Bezint eer ge begint. Druk niet zomaar op de ontspanknop. Zoek zorgvuldig naar een uitgewogen standpunt. Dat is al zo oud als de fotografie, en dat zal nooit veranderen. Al heb je nog zo'n hypermoderne ultra zoomlens. Bij digitale fotografie is de verleiding groot om lukraak te schieten; het kost immers toch “niets”. Dan is het goed om eens stil te staan bij de oude meesters, die slechts enkele filmrollen bij zich hadden, of enkele vlakfilms, die vaak ook nog best prijzig waren. Zij dachten wel drie keer na of alles goed was ingesteld – compositie, scherpte, belichting, enz. – voordat de foto werd gemaakt. Maar dan hadden ze ook wat. In deze moderne tijd pleit ik dan ook vaak voor het werken in RAW. Dat vereist meer handelingen (de digitale donkere kamer), maar juist door die meer ambachtelijke benadering, kom je tot een veel beter afgewogen foto.
• Film eens met je digitaaltje. Waarom niet ? De meeste camera's kunnen ook filmen. Kijkend naar het oeuvre van Karol Plicka, die ook een goede cineast was, valt op dat zijn films mede bepalend waren voor zijn ontwikkeling in de fotografie. En ook omgekeerd. Dit is niet bedoeld als een pleidooi om je ook te moeten bekwamen tot cineast (video is toch best wel en ander medium dan fotografie), maar het is de moeite waard om het eens te verkennen, en wat je er met je fotografische ontwikkeling aan kunt hebben. Krol Plicka moest vaak vanwege het gesjouw kiezen voor het een of het ander: foto of film. Tegenwoordig schieten we foto's en films met hetzelfde toestel snel uit de heup, en dat maakt de drempel voor zo'n uitstapje laag.
• Heb respect voor wat je fotografeert. Zeker bij mensen, en in het bijzonder bij andere culturen. Karol Plicka hield daarmee al goed rekening bij de soms wat achterdochtige boerenbevolking in zijn eigen land. Tegenwoordig vliegen we de hele wereld over, en dan is het goed om eens bij dit beginsel van respect stil te staan. Kan of mag je die tempel wel zomaar fotograferen, en hoe ervaren mensen uit andere culturen het als je prominent je camera met forse telelens naar ze richt ? Een stukje vooronderzoek (zie hiervoor) en een oprecht belangstellend praatje kan het ijs breken. En dat resulteert absoluut ook in betere foto's.

Landschap met een vleug melancholie en romantiek. Het handelsmerk van Karol Plicka 

Doe je voordeel hiermee. Laat je inspireren, bezoek exposities, en ga verder zelf op ontdekking. Fotografie is (veel) meer dan alleen een stuk hardware. En dat beseften veel oude meesters ook al als geen ander.

En ben je geïnteresseerd om eens meer te weten te komen over het werk en de werkwijze van Karol Plicka ? Type zijn naam eens in op YouTube, en je vindt een groot aantal gefilmde documentaires, over zijn fotografie als ook over zijn werk als filmer, destijds gemaakt door de voormalige staatstelevisie van Tsjecho-Slowakije. De documentaires zijn niet ondertiteld, maar de fraaie beelden zeggen al genoeg.