De verliefde camera - Ed van der Elsken

Een keuze uit
Gepubliceerd: 1 maart 2017

In deze maandelijks terugkerende rubriek geven we een selectie van min of meer recent verschenen fotoboeken die we graag onder de aandacht brengen. Steeds wordt minstens één van de vermelde titels nader belicht. Deze keer viel de keuze op De verliefde camera - Ed van der Elsken.

2 roodharige meisjes met zelfde bruin/witte truiIn de laatste jaren van zijn leven werkte Ed van der Elsken (1925-1990) aan een boek dat 'zijn beste foto's' moest bevatten. Het boek werd postuum uitgegeven in 1991 onder de titel Once upon a time. De weemoed die de titel wekte, werd nog versterkt door de ontroerende foto op het omslag, waarop we Van der Elskens zoontje Johnny zien die troost lijkt te vinden bij zijn paardje.

De prachtige monografie, in hetzelfde kloeke vierkante formaat uitgevoerd als verschillende andere boeken van Nederlands beroemdste fotograaf, verscheen bij gelegenheid van een retrospectief in het Stedelijk Museum Amsterdam. In datzelfde museum is nu tot en met 21 mei 2017 de tentoonstelling 'Ed van der Elsken – De verliefde camera' te zien die gepresenteerd wordt als 'het grootste overzicht wereldwijd van zijn werk in 25 jaar’. Het gaat om een reizende tentoonstelling die ook Jeu de Paume in Parijs en Fundación MAPFRE in Madrid aan zal doen. Er verscheen een vrijwel gelijknamige catalogus.

Het was via de in 1972 verschenen monografie van Diane Arbus dat ik in de ban raakte van het medium fotografie. Maar als het gaat om Nederlandse fotografen heeft Ed van der Elsken voor mij die rol gespeeld. Zijn werk sprak me om diverse redenen aan. Zo was daar zijn mengeling van documentair en geënsceneerd dan wel geregisseerd werk, zijn aanstekelijke fascinatie voor mooie meisjes en vrouwen en voor bijzondere mensen en gezichten, zijn grote talent om de liefde tussen man en vrouw dicht op de huid vast te leggen in onvergetelijke beelden, de manier waarop hij de camera bijna als een soort extra lichaamsdeel gebruikte om met mensen te communiceren, en zijn grote vakmanschap, tot uiting komend in schitterende afdrukken. En dan heb ik het nog niet gehad over zijn filmisch werk met als absoluut hoogtepunt de autobiografische film 'Bye' waarmee hij, 65 jaar oud, indringend en ontroerend afscheid nam van het leven dat hij zo avontuurlijk, vrij en intensief geleefd had.

Maar Van der Elsken is voor mij niet op de laatste plaats de maker van fotoboeken die tot de absolute top behoren, internationaal wel te verstaan. Mocht ik ooit onverhoopt bij brand slechts drie fotoboeken mee kunnen nemen, dan zou zijn meesterwerk Sweet Life daar zeker bij zijn.

'Fotograferen als noodzaak'

De verliefde camera - Ed van der Elsken bevat veel foto’s die ook te vinden zijn in het eerder genoemde Once upon a time. Was dat boek een groots slotakkoord van de meester zelf, hier hebben we te maken met een door anderen samengestelde catalogus. Los van de teksten wordt het beeldmateriaal gepresenteerd aan de hand van acht fotoboeken die door de samenstellers kennelijk (en begrijpelijk) als de belangrijkste worden beschouwd. Het gaat om de volgende titels: Parijs! Foto's 1950-1954 (uitgegeven in 1981), Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés (1956), Bagara (1958), Jazz (1959), Sweet Life (1966), Amsterdam! Oude foto's 1941-1970 (1979), Eye Love You (1977) en het schitterende, twee jaar voor zijn dood verschenen De ontdekking van Japan (1988).

De catalogus is niet op de laatste plaats interessant vanwege de teksten van zeer uiteenlopende auteurs. Dat varieert van Nan Goldin ('Fotograferen als noodzaak' is de titel van haar bijdrage) tot Colin van Heezik die aangeeft waarom het werk van Van der Elsken volgens hem ook jongeren van nu aanspreekt.

Een van de boeiendste bijdragen komt wat mij betreft van Hripsimé Visser, conservator van de afdeling fotografie van het Stedelijk Museum Amsterdam. Zo schrijft ze onder meer over Van der Elskens manier van werken: 'Feitelijk kiest Van der Elsken voor een positie tussen document en fictie en neemt hij daarbij afstand van de meer 'objectieve' documentaire die destijds, zeker in de reportagefotografie, en vogue was'. Opvallend noemt ze het gegeven dat zijn werk zowel gewaardeerd werd door Otto Steinert (bekend van diens op experimenteren en individuele expressie gerichte 'Subjektive Photographie')  als door Edward Steichen, de beroemde fotograaf en directeur van de afdeling fotografie van het Museum of Modern Art (MoMA) in New York.

Voorloper

Steichen nam werk van Van der Elsken op in zijn legendarische expositie 'The Family of Man'. Die ging in 1955 in première in het MoMA en reisde in 1956 naar Nederland. Datzelfde jaar debuteerde de toen 31-jarige Van der Elsken met Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés, waarvoor Steichen in zekere zin mede de aanzet had gegeven.

Het was deze 'fotoroman' die Nan Goldin als een van haar grote voorbeelden zag. In haar korte bijdrage noemt ze Van der Elsken 'mijn voorloper' en plaatst hem in haar 'eregalerij' met de fotografen Christer Strömholm, Anders Petersen en Jim Goldberg. Niet verbazingwekkend trouwens dat ze ook Weegee vermeldt, een vroege inspiratiebron van Van der Elsken zelf. En zo noemt David Campany 'Een liefdesgeschiedenis' weer een voorloper van onder meer The Ballad of Sexual Dependency van Goldin.

Kortom, tentoonstelling en catalogus verstevigen de internationale faam en positie van Van der Elsken in niet geringe mate. Och, met zijn gebruikelijke bravoure, niet geplaagd door valse bescheidenheid, merkte de meester zelf ooit eens op: 'Ik ben niet met incidentele dingen bezig. Ik maak blijvertjes, mijn foto's. En die maak ik niet voor de aap zijn reet, dat moet een paar eeuwen meegaan’.

Vooralsnog hoeft hij zich geen zorgen te maken.

De verliefde camera - Ed van der Elsken. Uitgeverij Hannibal i.s.m. Stedelijk Museum Amsterdam. ISBN 978-94-9208-185-8. Prijs € 39,95.

Klik op een afbeelding voor een vergroting
brutaal kijkende jongeren vrouw met neus en mond tegen een spiegel 2 naakte, in elkaar gestrengelde mensen 2 mannen en een vrouw wandelend op straat man aan het werk aan een machine  

Verder verschenen onder meer

A. Warners – architect. Arjan Bronkhorst (f) en Annet Pasveer (t). Architectura & Natura. ISBN 978-94-6140-054-3. Prijs € 49,50.

trappenhal met marmeren vloer voorgevel pand "Oldenhoeck" (Amsterdamse school?) trappenhal met marmeren vloer  

Richard Mosse: Incoming. MACK. ISBN 978-1-910164-77-8. Prijs € 40,-.

mensen zittend op balen (vrachtauto? schip?) gesluierde vrouw bootje langszij zeeschip hoog oplaaiende brand over breed gebied  

Christopher Taylor: Steinholt. Kehrer. ISBN 978-3-86828-766-0. Prijs € 44,-.

bazaltblokken lege, houten tafel op planken vloer in licht van open raam vrouw kijkt in handspiegel restanten sneeuw in de bergen  

Ann-Christine Woehrl: Shaded Memories. Frank-Walter Steinmeier e.a. (t). Edition Lammerhuber. ISBN 978-3-903101-20-3. Prijs € 49,90.

jongen achter tralies ijzeren ledikant op tegels tegen vuile, oker muur portret van man met cijfer 2 op de borst hek met prikkeldraad met daarboven tekst: Genocide