De zomer van de zwart-wit fotografie in Amsterdam

door: Carina Nods

Carina Nods werkte jarenlang als vormgever en tekstcorrector voor Intermediair, en schreef voor dit weekblad en andere media over beeldende kunst. Voor PhotonMagazine schrijft zij vanuit een persoonlijke beleving over fotografie in het dagelijks leven.
Stuur Carina een e-mail.

portfolio

advertentie

Jetmaster Photo Panels

Lichtgewicht zelfklevende panelen
Formaten tot 59,5 x 74,9 centimeter
Dé oplossing voor dressoir, beurswand en kantoor

Klik hier voor meer informatie

Emmy Andriesse in het Van Gogh Museum, Dirk de Herder in de Eduard Planting Gallery en Ed van der Elsken in het Stadsarchief.

Emmy Andriesse fotografeerde de wereld van schilder Vincent van Gogh •

In het Van Gogh Museum, waar honderden buitenlandse toeristen zich verdringen voor het werk van de schilder, zijn nu de foto’s te zien die Emmy Andriesse (1914-1953) maakte in de sfeer van Van Goghs schilderijen.
In 1951 werd haar gevraagd de wereld van Van Gogh te fotograferen, zij reisde daarvoor naar Frankrijk, naar Auvers-sur-Oise in de buurt van Parijs waar Van Gogh stierf, en naar het zuiden, naar Arles en Saint-Rémy-de-Provence waar hij werkte.
Emmy Andriesse is een van de belangrijke fotografen van de eerste helft van de twintigste eeuw, zij is bekend van die indringende afbeeldingen uit de Hongerwinter, en vooral van de foto die het symbool van die periode werd: het jongetje met het pannetje. Het is honderd jaar geleden dat zij werd geboren: een mooie gelegenheid voor het Van Gogh Museum nu haar foto’s uit de collectie te tonen.

In de jaren dertig maakte Emmy Andriesse op de kunstacademie in Den Haag kennis met de ‘Nieuwe Fotografie’: de in die tijd vooruitstrevende fotografen onderzochten alle mogelijkheden van de camera. Zij wilden geen sfeerplaatjes zoals in de schilderkunst, maar legden in zwart-wit de haarscherpe details vast van materialen en oppervlakten, werkten met extreme perspectieven vanuit een hoog of laag standpunt, en gebruikten diagonalen in de compositie.
Aan haar werk is goed te zien dat Emmy Andriesse heel sociaal voelend was. Zij was ook zeer politiek bewust, had contacten met antifascistische organisaties en in 1937 raakte zij bevriend met de ook maatschappelijk betrokken reportagefotografen Carel Blazer, Cas Oorthuys en Eva Besnyö.
Emmy Andriesse fotografeerde het liefst mensen in hun dagelijks leven, op straat en in hun eigen omgeving, en net als Van Gogh wilde zij hen weergeven zoals ze echt zijn, en vooral de schoonheid van hun gewone leven naar boven halen, maar gezien op háár eigen wijze, vaak vanuit niet voor de hand liggende camerastandpunten.
Zij heeft zich goed in de wereld van Van Gogh kunnen inleven; vond na zestig jaar nog landschappen en sferen zoals Van Gogh die zag, de wilde irissen aan de voet van een boom in de tuin van het ziekenhuis, bloeiende amandelbomen en vooral mensen zoals Vincent hen schilderde. De trotse Arlésienne, en een Provençaalse boer met dezelfde ronde glimmende wangetjes zoals Van Gogh ’m schilderde. Je wilt zo naar de schilderijen rennen om ze aan te wijzen, maar dat hoeft niet meteen want het museum heeft naast de foto’s ter vergelijking een kleine reproductie op de muur geplakt.
Emmy Andriesse heeft niet de gelegenheid gehad haar ‘Wereld van Van Gogh’-project goed af te ronden; bij terugkeer in Nederland bleek zij ziek, en overleed, negenendertig jaar oud.
Haar man, graficus Dick Elffers, maakte het ontwerp voor het boek “de Wereld van Van Gogh”.
“Provence”, de foto van die stille namiddag met diagonale schaduwlijnen op de grond, daarboven de schuinstaande bomen en de grillige schaduwen op de witte muur, staat op een dubbele pagina naast Van Goghs zwart-wit tekeningen.
Het tweede deel van deze mooie tentoonstelling laat Andriesse’s foto’s uit eerdere perioden zien, van haar reizen naar Italië, naar Londen en Parijs, en de beroemde foto van het jongetje in de Hongerwinter. Emmy Andriesse’s “Wereld van Van Gogh” is schitterend en frappant, maar haar eigen manier van kijken, de fotografie uit haar eigen wereld, is heel speciaal en indrukwekkend.

Nostalgisch zwart-wit van Dirk de Herder •

“A Suitcase full of Dreams” heet de tentoonstelling in de galerie van Eduard Planting in de Eerste Bloemdwarsstraat in Amsterdam, óók ter gelegenheid van een honderdste geboortejaar. Fotograaf Dirk de Herder is net als Emmy Andriesse uit 1914, hij fotografeerde veel in Amsterdam en Parijs, prachtige sfeervolle zwart-wit fotografie, die zeker nostalgische dromen oproept.
Een aantal jaar na de oorlog fotografeert De Herder een jongetje spelend op straat met een emmertje; een thema dat aan Andriesse’s iconische foto doet denken, maar dit jongetje is beter gekleed, en het is nog wel het oude Amsterdam, maar niet meer zo desolaat en treurig.
De Herder had een voorkeur voor fotograferen in zwart-wit, een kleurenfoto wordt weer te veel een schilderij, was zijn idee. De foto “Het Amsterdam van Rembrandt” laat zien hoe belangrijk een mooie lichtval voor hem was: een stil stukje gracht, onder de hoge bomen langs de waterkant heeft een schilder zijn ezel opgesteld, het late zonlicht door de takken werpt lange schaduwen op de kade. De ‘laatste romanticus van het noorden’ werd Dirk de Herder genoemd.

Op de opening van de tentoonstelling vertelt zijn dochter Maya hoe belangrijk het voor hem was een beeld mooi vast te leggen: “Hij zei: ‘ik maak onscherpe foto’s’. Hij gaf niet om scherp of onscherp, als het maar een mooie compositie was. Hij zei dan: ‘ik ben een onscherpe fotograaf’.”
Alle foto’s op deze tentoonstelling zijn nog door De Herder zelf afgedrukt; van sommige zijn er maar twee of drie, van een enkele is er maar één vintageprint. “Er waren weleens mensen die wilden helpen met afdrukken”, zegt Maya, “maar hij zei altijd dat het zo niet werkt, hij moest dat zélf zien, en dan deed -ie zo met z’n handen…” Ze maakt die horizontale heen-en-weer bewegingen waarbij ik dat klassieke ‘licht tegenhouden’ bij het afdrukken voor me zie.

De tentoonstelling, met foto’s uit Parijs en Amsterdam, en een aantal portretten van Cobra-kunstenaars in hun atelier, is nog te zien t/m 26 juli.

Het Amsterdam van Ed van der Elsken •

Emmy Andriesse zei ooit tegen hem: “Nederland is te klein voor jou.” Maar Ed van der Elsken (1925-1990) fotografeerde met liefde en een tomeloze energie zijn eigen omgeving. Zijn legendarische fotoboek AMSTERDAM! is nu opnieuw uitgegeven, en daarom zijn de originele drukken die voor het boek zijn gebruikt, geëxposeerd in het mooie gebouw De Bazel in de Vijzelstraat, waar het Stadsarchief van Amsterdam zetelt.

In de gang rondom de zaal met vintageprints zijn als was het een filmvervolgverhaal op de muren de pagina’s van het boek van begin tot eind te volgen. In de koptelefoon die je op kunt zetten hoor je de verhalen van de Amsterdammers op de foto’s, het verhaal over die tijd in hun leven, de plek in de stad en hoe de fotograaf hen voor de foto benaderde.

Zo vertellen die twee uitdagende tweelingzusjes, nu dames op leeftijd, over hoe zij Van der Elsken ontmoetten. En bij sommige foto’s is Van der Elsken’s eigen commentaar te horen. Spannend maar ook vervreemdend die hese stem van de al in 1990 overleden fotograaf zo dichtbij je te horen vertellen. Over de nozems op de Nieuwmarkt, de soms zo stoer doende jongens die hij in z’n straat zag opgroeien, de meiden met wie ze omgingen en de café-eigenaars poserend in de deuropening van hun bar. Dicht op de huid fotografeerde hij ze, niet als een buitenstaander, maar als een van hen, midden in hun leven. Zoals het meisje met het suikerspinkapsel, poserend op de Nieuwmarkt, ze heeft om haar bijna lichtgevende hoogopgemaakte haar een sjaaltje geknoopt, ze poseert met die dromerige blik vanachter haar brillenglazen, op de achtergrond de tintelende kermislichtjes. Van der Elsken vertelt met zijn wat hese stem, nonchalant alsof hij gewoon naast je staat: “Ik had een Leica met een hele lichtsterke lens, een 1:1 waarmee je bij weinig licht toch een perfect gedekt negatief kreeg en een mooie onscherpte op de achtergrond.”

Straatfotografie van nu •

Als aanvulling op de tentoonstelling Amsterdam! en als hommage aan Ed van der Elsken hangen in de grote hal van het Stadsarchief recente foto’s van Hans Eijkelboom, Reinier Gerritsen, en Theo Niekus.

Hedendaagse fotografen die net als hun grote voorganger, voornamelijk op straat fotograferen.

Zoals Van der Elsken’s foto’s een geweldig beeld van Amsterdam in de jaren vijftig en zestig geven, zijn de serie foto’s van deze drie fotografen een overweldigend kleurig hedendaags tijdsbeeld, ieder op hun eigen wijze vastgelegd.

Hans Eijkelboom heeft een serie portretten van jongens en mannen in T-shirts met opschriften, of mensen met allemaal een sportvestje aan, het duizelt je om ernaar te kijken.

Reinier Gerritsen fotografeert wat hij de choreografie van de straat noemt. Mensen met de fiets of brommer aan de hand, staan door elkaar heen op de pont, in gedachten de overtocht gelaten doorstaand, of heel vlakbij elkaar, vrolijk pratend.
Theo Niekus fotografeert losse momenten, midden in de drukte van een mensenmenigte. Details van een ogenschijnlijk onbelangrijke gebeurtenis, de morsigheid van de hedendaagse stad.