In deze maandelijks terugkerende rubriek geven we een selectie van min of meer recent verschenen fotoboeken die we graag onder de aandacht brengen. Steeds wordt minstens één van de vermelde titels nader belicht. Deze keer viel de keuze op 'Present', het prachtige oeuvre-overzicht van Stephan Vanfleteren.
'Belgicum' kwam uit in 2007. En de boeken die Vanfleteren sindsdien gepubliceerd heeft alsook de bijbehorende exposities, hebben zijn ster alleen maar hoger doen rijzen. Dat wordt ook nog eens met grote overtuigingskracht bevestigd in het FoMu te Antwerpen waar tot en met 1 maart 2020 de overzichtstentoonstelling 'Present' te zien is. Nooit eerder heeft het museum alle ruimte vrij gemaakt voor een tentoonstelling van één fotograaf. En voor Vanfleteren zelf is het ook de eerste grote overzichtstentoonstelling. Ruim 450 foto's worden getoond.
Daarnaast is er in de kelder een soort archief ingericht met persoonlijke documenten en objecten, waaronder eigen familiefoto's, camera's, zelfportretten en krantenartikelen. Helaas is niet altijd duidelijk waar je naar kijkt – omdat bijschriften ontbreken. Mooi is de serie foto's die Vanfleteren in de loop der jaren met een buks op de kermis schoot en waarop hij eerst te zien is met zijn geliefde Natacha Hofman en vervolgens met een steeds groter wordend gezin. (Hofman speelt tot op de dag van vandaag een hoofdrol in zijn fotografische carrière, niet op de laatste plaats bij de uitgeverij die het leeuwendeel van Vanfleterens boeken op de markt brengt).
In dezelfde ruimte worden ook video's getoond, onder meer van het in de loop van de dag veranderend licht in zijn daglichtstudio. En er hangen foto's van door hem bewonderde fotografen, onder wie Walker Evans, William Klein, Jeffrey Silverthorne en de in Nederland nauwelijks bekende, maar beslist interessante Belgische fotograaf Jacques Sonck.
Persoonlijke teksten •
De indrukwekkende tentoonstelling gaat vergezeld van een fraai uitgevoerd, bijna 500 pagina's tellend boek, dat inmiddels al aan zijn tweede druk toe is. Vanfleteren heeft er niet alleen een mooie selectie van zijn werk in opgenomen, waaronder ook niet eerder gepubliceerde foto's, maar er ook teksten bij geschreven. Uitgesproken persoonlijke teksten die je de man achter de camera doen leren kennen en die bovendien de ontwikkeling van zijn oeuvre in perspectief plaatsen.
Net zoals in de tentoonstelling is de fotograaf chronologisch te werk gegaan. Hij neemt de lezer als het ware mee bij de maandenlange zoektocht in zijn rijk gevulde archief. Een zoektocht die tal van herinneringen oproept, bij voorbeeld aan zijn eerste camera en eerste foto's. 'Vele nietszeggende probeersels van een jonge fotograaf', schrijft hij. 'Maar hier en daar een pareltje'. De daarop volgende selectie bevat zelfportretten en straatfotografie. Hij heeft het over 'de angst voor de confrontatie met de mens' die hij bij het fotograferen op straat heeft ervaren en zelfs nu nog ervaart, zij het in mindere mate. Maar ook over 'de cruciale foto die nodig was voor mijn zelfvertrouwen’: de foto die hij eind 1989, 20 jaar oud, maakte van de bijna blinde schilder Paul Delvaux en zijn doodzieke vrouw. In de hierna volgende fotoselectie zitten ook de minstens zo sterke foto's van twee jongens in de Londense metro en van een peepshow in Brussel.
'Vertraging' •
Vanfleteren kocht al in het begin van zijn opleiding aan de kunstacademie een grootbeeldcamera, een Pentax 67. 'De liefde voor grote camera's is gebleven', noteert hij. Ze 'boden me een vertraging om naar de dingen te kijken. Pas veel later is het tot volle bloei gekomen'. Hij ontdekt in zijn archief, al vroeg bezig geweest te zijn met thema's als 'de zee, vervallen façades, bunkers'. Het hierna volgende fotokatern opent met de beroemde foto 'La Reine des Fritures' die hij in 1990 schoot aan de Noord-Franse kust. Van het jaar daarop dateren foto's van vervallen winkelpanden en portretten van boksers.
In 1993, in afwachting van zijn militaire dienst, maakt Vanfleteren een trip naar New York. Met werk dat hij daar maakte – voornamelijk straatfotografie – wist hij het weekendmagazine van De Standaard te halen. 'New York is belangrijk geweest', schrijft hij. 'Het was mijn entreeticket naar de professionele wereld'.
Na zijn tijd als dienstplichtig fotograaf in het leger gaat Vanfleteren aan de slag als fotojournalist bij De Morgen. 'Ik werd in het bad van de journalistiek gegooid en zwom. (…) Ik leerde mijn land kennen, ik kwam overal'. Aan zelfkritiek overigens geen gebrek: 'Ik liep in de val altijd een andere foto te willen maken. (…) Het was vaak een flauwe trukendoos van een te ijverige fotograaf op zoek naar een visuele egotrip'.
Voor deze periode selecteerde hij onder meer foto's van een transseksuele prostitué en mensen in een Antwerps café die doen denken aan het beroemde fotoboek 'Café Lehmitz' van Anders Petersen.
Te gruwelijk •
In 1994 verblijft Vanfleteren een week in Rwanda waar kort tevoren de genocide plaatsvond die aan 800.000 mensen het leven kostte. In zijn archief gaat hij op zoek naar een foto waarvan hij zich afvraagt of hij die echt gemaakt heeft, of die echt bestaat. Ja, hij bestaat. Een foto van een moeder en kind, maar wat voor een foto: 'Op een stapel lijken ligt de moeder bovenaan, op haar buik. De benen zijn geopend en je ziet het hoofd van de boreling half uit de schede van de vrouw'. Hij vraagt zich af waarom hij maar één foto van dit gruwelijke tafereel gemaakt heeft. 'Was dit mijn grens van het kijken? Het zien? Het tonen?' En hij besluit deze passage met de woorden 'Het bewuste negatief gaat terug de doos in. Voorgoed'. Slechts 6 foto's van deze reportagereis heeft hij voor 'Present' geselecteerd. Het is bepaald niet de laatste keer dat hij in Afrika werkt. Sowieso reist hij veel, zowel in België als in de rest van de wereld.
'Enkel wij twee' •
En zo passeren leven en werken van Stephan Vanfleteren de revue. We zien en lezen hoe hij zich ontwikkelt van nationaal en internationaal – soms ook in conflictgebieden - opererend fotojournalist naar autonoom fotograaf die al of niet in opdracht aan vaak langdurende projecten werkt. Zoals het project waarvoor hij met een schrijvende collega wekenlang bijna letterlijk in de huid kruipt van hobo's in de VS. Prachtig zijn zijn herinneringen aan en portretten van wielerlegendes als Eddie Merckx en Briek Schotte, wiens markante kop het boekje 'Flandrien' (2005) siert.
Niet zelden maakt de tekst zijn foto's nog interessanter. Dat is bijvoorbeeld sterk het geval bij het hoofdstuk 'De James Dean van het platteland'. Het betreft de schitterende serie over de eigenzinnige, op zijn eentje levende boer Theofiel die hij tussen de bedrijven door jarenlang volgde.
Uitgebreid komt hij ook te spreken over het maken van portretten – misschien wel zijn allergrootste talent. Hij vergelijkt het mooi met dansen: 'Je danst met twee. De fotograaf leidt. Als het goed gaat, dans je lang zonder het te weten. Er bestaat niets buiten deze wereld. Geen geluid, geen omgeving, geen toeschouwers. Er is enkel wij twee, verbonden door licht'.
Vanfleteren beperkt het maken van zijn vaak meesterlijke, in zwart-wit geschoten portretten niet tot mensen uit de wereld van de kunsten en andere min of meer bekende figuren. Zo gaf hij in het kader van een internationaal project tal van in armoede en isolement levende mensen in Antwerpen en Brussel een gezicht. 'Terwijl ik focuste op hun ogen, luisterde ik naar hun lotgevallen', schrijft hij. 'Mijn oude Rolleiflex paste goed in de sfeer van verlopen cafés en muffe woonkamers'. De portretten die hij aldus maakte, horen wat mij betreft tot zijn meest aansprekende werk.
In kleur •
Zijn met Robert Huber uitgevoerde boekproject 'Elvis & Presley' (2001) daargelaten, werkte Vanfleteren jarenlang uitsluitend in zwart-wit. Totdat hij op een mooie dag in 2003 in een vervallen Antwerpse garage overdonderd werd door de pure schoonheid van een oude muur en dito reclameposters die er als het ware om schreeuwden vastgelegd te worden in kleur.
De desbetreffende kleurenfoto werd de eerste in een lange reeks die hij in de loop der jaren – in het geheim, om geen slapende honden wakker te maken – maakte van verdwijnende muurreclames, slooprijpe winkelgevels en in onbruik geraakte, al of niet geblindeerde etalages. Hij maakte er een prachtig boek van dat in 2013 onder de titel 'Façades & Vitrines' uitkwam in een oplage van 666 exemplaren. In loden kaft vervat is het een waar collectors item.
Datzelfde jaar vroeg het Musée de la Photographie te Charleroi Vanfleteren om 'photographe de résidence' te worden. Hij raakte volledig in de ban van de door werkloosheid en criminaliteit geteisterde stad. Het uit de opdracht resulterende fotoboek, een hoogtepunt in zijn oeuvre, kan gezien worden als een soort liefdesverklaring – met name richting de bewoners die het minder goed getroffen hebben in het leven. En alles – hoe kon het anders – in zwart-wit.
Dat laatste geldt ook voor 'Atlantic Wall' (2014). En voor 'Surf Tribe' (2018), zijn meest recente fotoboek. Vanfleteren reisde er maandenlang de wereld voor af, van Californië tot de Chocolate Islands, en portretteerde een ongelooflijke verscheidenheid aan surfers. Hij fotografeerde ze niet in actie in de zee maar liet ze poseren op het strand. 'Ik boetseerde ze, modelleerde ze, versteende ze voor mijn camera', schrijft hij beeldend. Hij maakte er niet zelden halfgoden van.
De dood •
In de laatste 50 bladzijden van 'Present' speelt de dood een hoofdrol. Eerst is daar het prachtige portret van de Belgische curator Jan Hoet, gemaakt na diens overlijden. Op de overzichtstentoonstelling in het FoMu maakt dit post mortem portret een nog sterkere indruk omdat het, heel fraai aangelicht, in een verduisterde ruimte te zien is. Je krijgt het gevoel in een donkere kapel te staan en te kijken naar een daar opgebaarde heilige.
Dood zijn ook de dieren die in het hoofdstuk 'Het stille leven' de revue passeren. Ze zijn in kleur gefotografeerd tegen een donkerblauwe achtergrond. En wel in de daglichtstudio waarover Vanfleteren beschikt sinds zijn verhuizing van Brussel naar de Vlaamse Westkust. Sommige foto's doen aan 17e -eeuwse schilderijen denken. Bij de foto met de titel 'Lam' is expliciet sprake van een eerbetoon aan de Spaanse schilder Francisco de Zurbarán.
In het laatste hoofdstuk zien we een aantal foto's uit 'Corpus', een nog uit dit jaar daterende reeks foto's waarin het menselijk naakt centraal staat. Wederom in kleur, tegen de blauwe achtergrond van zijn studio en af en toe verwijzend naar oude schilderijen. Het levendigst oogt de plassende baby, de voorlaatste foto van 'Present'. De laatste foto toont een lege studio. En onwillekeurig komt de vraag op: welke wegen zal deze grote fotograaf nu inslaan?
Stephan Vanfleteren: Present. Uitgeverij Hannibal. ISBN 978-94-9267-714-4. Prijs € 69,-.
Verder verschenen onder meer •
Josef Perndl: Crosser. Vanessa Kubinger (t). Fotohof. ISBN 978-3-902993-88-5. Prijs € 20,-.
Saskia Boelsums: Landscape Photography. Uitgeverij Terra. ISBN 978-90-8998104. Prijs € 49,90.
Lee Shulman: Midcentury Memories. The Anonymous Project. Taschen. ISBN 978-3-8365-7584-3. Prijs: € 40,-.
Nelly Rau-Häring: Ost/West Berlin. Katharina Mouratidi e.a. (t). Hatje Cantz. ISBN 978-3-7757-4686-1. Prijs € 38,-.
Suzanne Jongmans: Moving through contrast. Lannoo. ISBN 9789401462013. Prijs € 55,-.
Fred Stein: Paris New York. Kehrer Verlag. ISBN 978-3-86828-966-4. Prijs € 39,90.
